Ζοέλ Πομμερά «Οι έμποροι»

• Ο λόγος όρθιος και μόνος

• Το διακύβευμα του δικαιώματος στην εργασία ρητά και αστόλιστα

• Ζοέλ Πομμερά, Οι έμποροι. Σκην.: Γιάννης Λεοντάρης. Θέατρο: Πειραματική Σκηνή «Τέχνη» Θεσσαλονίκης («Σχολείον» – Φεστιβάλ Αθηνών

Λόγω αποστάσεως, λίγες φορές από το 1979, έτος ίδρυσής της, μπόρεσα να μιλήσω για εργασία της Πειραματικής Σκηνής της «Τέχνης» Θεσσαλονίκης, που την εμψυχώνει ακούραστα ο λαμπρός θεατρολόγος Νικηφόρος Παπανδρέου και συχνά την στηρίζει φιλολογικά αλλά και σκηνοθετικά ο πολύτιμος μείζων ευριπιδιστής καθηγητής Νίκος Χουρμουζιάδης. Η «Τέχνη» υπήρξε σχεδόν πάντα πράγματι πειραματική. Συνδύασε νεοελληνικό ρεπερτόριο και σύγχρονο ξένο έργο με έμπνευση και προσοχή, οργάνωσε από το 1994 έως το 2006 το ετήσιο διεθνές φεστιβάλ «Θεατρική Ανοιξη», ενώ ήδη συνιστούν απόκτημα τα 52 μέχρι σήμερα τεύχη των «θεατρικών τετραδίων» της, αφιερωμένων σε διαπρεπείς φυσιογνωμίες ή κυρίαρχα ρεύματα του παγκόσμιου δραματολογίου.

Είναι ελάχιστα τα παραπάνω ενημερωτικά λόγια αν πρόκειται να σκιαγραφήσει κανείς την πορεία μιας ομάδας που έχει από χρόνια καταστεί θεσμός αλλά και φυτώριο. Ισως όμως είναι και τα απολύτως αναγκαία για μια στήλη που καλείται να σημειώνει πάντα τις ad hoc εντυπώσεις της – πράγμα που οφείλει να κάνει και τώρα.

• Εναλλακτικό θέατρο

Η «Τέχνη», λοιπόν, έφερε στο Φεστιβάλ ένα εναλλακτικό είδος θεάτρου, που συνιστά αφενός ριζοσπαστική πολιτική θέση όπως όμως και «λοξή» επανενθρόνιση του λόγου επί σκηνής σε καιρούς πλήρους αποδόμησης και απαξίωσής του. Ολη την «υπόθεση» του έργου εδώ την αφηγείται ένα και μόνο πρόσωπο (υψηλού ύφους μεταφυσική η καθημερινότητα της Εφης Σταμούλη), ενώ η εξωτερική δράση συμπιέζεται με υποφωτισμένες παντομίμες των υπόλοιπων ηθοποιών (Δημήτρης Βάρκος, Ελένη Βλαχοπούλου, Μομώ Βλάχου, Κυριάκος Δανιηλίδης, Νίκος Λύτρας, Νανά Παπαγαβριήλ, Μαριέττα Σπηλιοπούλου). Η παραπάνω επιλογή τρόπου εργασίας του Γιάννη Λεοντάρη εμπιστεύεται απόλυτα και αποκλειστικά τη γλώσσα για να παραγάγει συγκίνηση. Και, πράγματι, η γλώσσα ως υπόκριση είναι τεχνολογημένη τόσο ιδιαίτερα, ώστε μεταφέρει εξειδικευμένες δονήσεις στην ακοή αλλά και εικαστικές παραπομπές στη φαντασία του θεατή. Μοιάζει, όπως είπα, αυτή η μέθοδος σαν έντονη διαμαρτυρία για το σύγχρονο ξεθεμέλιωμα του θεατρικού λόγου, μέσω όμως της εντελώς αντίθετης πρακτικής. Σωστά, αφού «πάσσαλος πασσάλω εκκρούεται». Για να επιτευχθεί βέβαια το «απαιτητικό» αυτό αποτέλεσμα χρειαζόταν μια εκ του γαλλικού μετάφραση κλάσεως. Και την φιλοτέχνησε όντως ο Γιάννης Λεοντάρης: μια ελληνική απλή αλλά και πολύ δουλεμένη, μουσικότατη, άριστα στιγμένη, με απροσδόκητα κρεσέντι, με έξοχα «σφηνωμένες» τις παρενθετικές προτάσεις και, κατά σημεία, με τη συγκρατημένη εκείνη οδύνη που όμως κρύβει τον πιο βαθύ και αξιοπρεπή σπαραγμό.

Ποιο ήταν όμως και σε ποιον ανήκει το κρίσιμο υλικό που μας επιβλήθηκε μέσα απ’ το ανανεωτικό σκηνοθετικό βλέμμα; Πρόκειται για μια ποιητικά «ρεαλίζουσα» ιστορία, με κύρια πραγμάτευση την από πλευράς κράτους και εργοδοσίας απαίτηση από μια εργάτρια να σκοτώσει το παιδί της για να αποφευχθεί το κλείσιμο του εργοστασίου, στο οποίο η ίδια και τόσοι άλλοι κερδίζουν το ψωμί τους, όπως κερδίζουν και την διαμέσου της εργασίας ψυχική και κοινωνική τους ισορροπία. Γύρω απ’ αυτή την σημερινή μεταμόρφωση της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι», κινούνται πλείστες μεταφυσικές, αδιέξοδα, σχέσεις, φιλίες. Απ’ το σκληρό συμπέρασμα του συγγραφέα λείπει βέβαια η από μηχανής θεά Αρτεμις, αφού η μάνα πράγματι θυσιάζει στα γρανάζια του συστήματος που έτσι λαδώνονται και ξαναπαίρνουν μπροστά. Εργαζόμενοι, είμαστε έτσι έμποροι του σώματος και της ψυχής μας.

• Πλήθος διακρίσεων

Ο Γάλλος συγγραφέας Ζοέλ Πομμερά (γενν. Ρουέν, 1963), αρχικά ηθοποιός, συγγράφει και σκηνοθετεί με επιτυχία από το 1990 στον προσωπικό του θίασο «Louis Brouillard», που έχει ήδη τύχει τιμητικών φιλοξενιών και διακρίσεων. Γράφει συνεργαζόμενος με τους ηθοποιούς του (κάτι ανάλογο κάνει επιτυχώς στην Ελλάδα ο Ανδρέας Στάικος) και, έξω απ’ την αριστοτελική δομή, παρατηρεί τα φαινόμενα της ζωής αλλά χωρίς να τους βάζει το οποιοδήποτε πρόσημο. Με αστόλιστο κείμενο και κεκαλυμμένα αντιεξουσιαστική ιδεολογία, επιδιώκει μια μετακειμενική και μεταπαραστασιακή εγρήγορση που σαφώς συνιστά ένα είδος αντιθεάτρου, ενώ αξιώνει από τον διαπορούντα αποδέκτη έντονη πνευματική δοκιμασία. Ο κλασικός θεατής ίσως κουραστεί. Ο Πομμερά όμως μοιάζει να λέει πως κανένα επιχείρημα σήμερα δεν πείθει εκτός από, μεταφυσικές πια, «φέτες ζωής», που αναγνωρίζονται ως παγίδες και ταυτόχρονα ως λύσεις.

Ναι, εγκυμονεί κινδύνους αυτό το αιρετικό θέατρο. Αλλά μόνον για τον Πομμερά, που μπορεί, το απεύχομαι, να βρεθεί σε αδιέξοδο. Εμείς χαρήκαμε την πρότασή του με την άξια διαμεσολάβηση της Πειραματικής Σκηνής της «Τέχνης».